دو اپیزود دیگر این‌سه‌گانه به زندگی خصوصی او (سردِ سبز) و کارنامه سینما و تئاتر او (اوج موج) می‌پردازد. مستندی که در این شب به نمایش درآمد، بیست سال پیش ساخته ‌شده و پس از کش‌وقوس فراوان، با حذف برخی تکه‌ها درسال ۱۳۹۱مجوز انتشار بصورت دی‌وی‌دی گرفت. ما شانس داشتیم که نسخه کامل را ببینیم.

فیلم را کامل باید ساخت!

صفاریان معتقد است که یک مستند واقعی و خوب آنی نیست که با سفارش این یا آن کارفرما با جدول زمانی تنگ‌وتند ساخته شود.

مستند در جریان ساخته شدنش، ممکن است چندین‌بار تغییر کند. بخش‌هایی حذف و بخش‌های اضافه شود. فیلم را باید کامل ساخت.

آن‌گونه که خالق اثر می‌خواهد. این‌که در مرحله ممیزی چه اتفاقی می‌افتد، بحث دیگری است ولی کارگردان باید به پشتوانه پژوهشی دقیق و کامل فیلم را بنابه مبانی و اصول خود بسازد. نباید از ابتدا به‌این فکرکندکه اثررا درکجا و به‌کی نشان‌خواهدداد.

او می‌گوید ابتدا قرار بود فیلم مستند داستانی کوتاهی با زمان حدود چهل دقیقه بسازد. سال ۱۳۷۸ راش‌ها و تمام اسناد آن فیلم از بین رفت. توسط کسانی که همه می‌شناختندشان ولی کاری هم نمی‌شدکرد.

وقتی دوباره قرار می‌شود فیلم را بسازد، مبنا بر این می‌شود که تمام وجوه زندگی فروغ را به تصویر بکشند و کار را به کمال برسانند. نتیجه می‌شود سه‌گانه‌ای که شرحش رفت و هر اپیزود سرنوشت خود را پیدا کرده که خود داستانی است.

در جستجوی خانه سیاه

یکی از مخاطبان اشاره می‌کند که فیلم را سال‌ها پیش دیده و امروز در این نمایش دنبال اثری از «خانه سیاه است» در این مستند می‌گشته که با توضیح کارگردان درباره سه‌گانه موضوع روشن شد. اما، یکی از نقاط قوت فیلم، نقل نظرات بزرگان شعر وادب ایران درباره فروغ فرخزاد است که ازچند جهت می‌تواندمهم باشد.

فیلم از فروغ

صفاریان در ادامه، به برخی نکات مهم در مرحله مطالعات پشتیبان اشاره کرد. به گفته او، گاه در میان اسناد و مطالعات به نکات و داده‌های اشتباه تاریخی برمی‌خوریم که اصلاح آن بسیار سخت و زمان‌بر است.

مثلا وقتی شما از فریدون فرخزاد در آلبوم او به نام «تنها صداست که می‌ماند» تاریخ تولد فروغ را روز ۸ بهمن می‌شنوید، چگونه می‌توان آن را به ۸ دی اصلاح کرد.

همه ممکن است حرف برادر را بیشتر قبول کنند تا حرف مستندساز را. یا این‌که منبع دیگری تولد او را ۱۵ دی اعلام کرده. و داده‌های بسیار دیگر، از جمله مسائل مربوط به رابطه فروغ با خانواده‌اش در سال‌های آخر عمرش.

مهم‌تر آن‌که قبل از ساختن این فیلم، هیچ مستند و فیلم دیگری درباره فروغ نیست که به آن‌ها مراجعه شود.

در زمان ساخته‌شدن این مستند، تنها دوکتاب درباره فروغ داشتیم یکی از م.آزاد و دومی از نادر جلالی. بقیه عموما کپی از این دو منبع بودند.

جالب‌تر آن‌که تا زمان ساخت مستند ما، در هیچ‌کجا فیلمی از فروغ نیست. وقتی ما توانستیم به این فیلم‌ها دسترسی پیدا کنیم، حتی خانواده فروغ هم شگفت‌زده شد.

در میان اعضای خانواده فروغ، گلوریا، خواهر کوچک‌تر فروغ بیشترین هم‌نوایی و هم‌کاری را با ساخت این مستند نشان داد که حتما یاری‌دهنده و موثر بود.

 در این ‌جا هم‌ می‌تواند کاملا طبیعی باشدکه خانواده فروغ پس از چنددهه ازمرگ او، وقتی‌از او حرف می‌زنند وجوه زیبا و خوب را به یاد آورند. اشکالی ندارد.

اما خود کارگردان نظر دیگری دارد. به نظر صفاریان، البته روحیه پوران و روحیه فروغ باهم متفاوت است. اما خواهر کوچک‌تر فروغ، گلوریا، خیلی شبیه فروغ است. طبعا در داخل خانواده تفاوت نگاه و رفتار وجود دارد اما این امر به معنای تناقض نیست. به عنوان شاهد، فروغ چندساعت قبل از حادثه، با پوران بود. البته که گذر زمان هم مطرح است. الان مادر فروغ از دخترش که نیست حرف می‌زند، طبیعی است احساس مادری بر احساس کدورت غلبه دارد، حتی اگر کدورتی بوده. بنابراین به نظر من باید نگاه به خانواده فروغ به او و رفتارش را تعدیل کرد.

وسعت دیدِ فروغ

یکی از مخاطبان، نکته بسیار ظریفی را اشاره می‌کند و می‌گوید: «ممکن است این نوع نگاه به خانواده فروغ، نگاه بیرونی ما به آن باشد. خیلی احتمال دارد که خود فروغ چنین نگاهی نداشته‌باشد. فروغ، برای خودش آزادی عمل وسیعی می‌خواست و آن را تا حد زیادی به دست آورده‌بود. بنابراین طبیعی است اگر از نگاه فروغ قبول کنیم که اطرافیان هم حق دارند آزادی عمل خود را داشته‌باشند. و نباید انتظار داشت اعضای خانواده هم‌نظر با او باشند. طبیعی است.»

صفاریان می‌گویدوقتی ما شعری ازیک شاعر محبوب می‌خوانیم، آن‌شعر درذهن‌ما تصویری ذهنی می‌سازد و ماندگار می‌شود و تغییر دادن این تصویر از سوی مستندساز آسان نیست. ما هر کدام از فروغ فرخزاد تصویری داریم که خاص خودمان است. از نظر من، فروغ زنده است، زمان ندارد.

بنابراین در انتخاب فضا و تصویر کوشیدم این هم‌زمانی وحضور را نشان دهم. بر این اساس است که صحنه‌هایی از روزهای ساخت فیلم را به عمد آوردم. از خیابان‌ها، شهر و خانه. حتی تصاویری‌از اعتراض دانشجویی سال ۷۷ را که ظاهرا ارتباطی با فروغ و زمانه او ندارد. ولی خوب در آمد.

ناصر صفاریان

ناصر صفاریان، متولد تیر ۱۳۵۴ تهران، دانش‌آموحته زبان و ادبیات ا نگلیسی است. او نایب‌رییس و عضو هیات‌مدیره «انجمن مستندسازان سینمای ایران» است. در «هیات‌مدیره انجمن منتقدان و نویسندگان سینمای ایران»، «انجمن بین‌المللی مستند» و «فدراسیون بین‌المللی روزنامه‌نگاران» عضویت دارد. دبیر «بخش‌مستندجشن‌واره موسیقی فجر»، «کانون فیلم خانه سینما»، «هفته فیلم انجمن مستندسازان سینمای ایران» است. ناصر صفاریان در نشریه‌های فیلم، آدینه، سلام، مهر، سینمای نو، گزارش فیلم، دنیای تصویر و… قلم می‌زند و دو کتاب به نام‌های «مردی که شبیه شعر خود نیست» و «آیه‌های آه» دارد. برخی از فیلم‌های او: کودکیِ ناتمام- ۱۳۹۵/۱۳۹۹؛ من فقط شاعرم، جناب سروان!- ۱۳۹۴ /۱۳۹۳؛ شب شیدایی؛ خاطره‌های خط‌خطی؛ بانو مرا دریاب؛ خاطره در قاب؛ آزادی در مه؛ وقت خوب مصائب؛ اتواستاپ؛ آواز آفتاب؛ اوج موج