« مســجد ســراج الملــک» از طرفــی رو بــه ســوی خیابان امیرکبیــر دارد و در دیگــرش رو به کوچه «ســراج الملک» باز می‌شــود. مسجدی قدیمی که کتیبه کاشیکاری شده ســردر آن بــرای اهالی و کاســبان قدیمی خیابان چراغ برق یا همان امیرکبیر شــعری آشنا است: «حســن توفیق بین که مسجد کرد/ سطح میخانه را سراج الملک» قصه این مســجد را هم که در دوره ناصرالدین شــاه ســاخته شده همین کاشــی نوشته قدیمی روایت می‌کند.

مسجدی که وسعت شبستان آن به ۳۸۰مترمربع می‌رسد و سقف بلند آن تا قبل از رسیدن به گنبد ۱۶متر ارتفاع دارد. به رسم مساجد دیگری که در محدوده بازار ساخته می‌شدند، مسجد ســراج الملک هم تنها شبستانی برای عبادت آقایان دارد و بعد از گذشت یک قرن از ساخته شدن مسجد، هنوز صف‌هــای چند صد نفره نماز در آن تشــکیل میشود و چراغ مســجد روشن است.

یکی از روایت‌هایی که برای ساخت این مسجد نقل می‌شود، این است که میخانه فردی ارمنی به نام موســیو کنت در محل کنونی مسجد قرار داشته. تا اینکه یک روز امام جماعت مســجد بعد از اقامه نماز به همراه تعدادی از نمازگزاران راهی میخانه می‌شــود و خمره‌های شراب را در جوی خالی می‌کند. این اختلاف و بلوا به دست سراج الملک حل می‌شود.

ملک را از موســیو کنت میخرد و دســتور تخریب آن و ســاخت مســجد به جای میخانه را می‌دهــد. البته روایت دیگری خبر از مالکیت سراج الملک بر ملک میخانه می‌دهد.

ظاهراً این مسجد کتیبه دیگری هم داشت که بعد از مرمت مسجد در دهه پنجاه جای آن روی دیوار ورودی دوم مســجد خالی اســت. فضای داخلی مسجد سراج الملک در حدود سال ۱۳۵۰ به صورت کامل بازسازی شــده است و آنچه در فضای داخلی این مســجد به چشــم می‌خورد،حاصل این بازسازی است.

مســجد دیگری هم در خیابــان ملت به همین نام وجود دارد؛ در گذشــته رسم بر این بود که نام واقفان را روی مساجد می‌گذاشتند و همین موضوع نشان می‌دهد زمین هر دو مسجد توسط سراج الملک، پیشکار ظل‌السلطان، وقف و مسجد با هزینه او ســاخته شده اســت.

مسجد خیابان امیرکبیر به مسجد ســراج بزرگ شهرت دارد و مسجد خیابان ملت به مسجد سراج کوچک.بد نیســت بدانید مســجد دیگری هم در بازار تهران قصه‌ای مشــابه قصه مسجد سراج الملک دارد؛ میخانــه‌ای که به مســجد و محل عبادت تبدیل شــد.

ماجرا از این قرار اســت که هنگام ساخت مسجد شیخ عبدالحسین، ملک مسجد با بخشی از خانه علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه همجوار شــد که میخانه این ملک به حســاب میآمد. علی قلی میرزا اعتضادالســلطنه ملک میخانه را به مسجد بخشید.

شــعری هم برای این مســجد ســروده بود که می‌گفت: «ببین شــرافت میخانه مرا ای شــیخ/ که چون خراب شــود خانه خدا گردد». چه در شعر روی پیشانی مسجد و چه در اشعار دیگری که روی ایوان مســجد نقش بسته، می‌توان اسم ســراجالملک را به چشــم دید. کاشیکاریهای حیاط و ورودی مسجد، از جمله بقایای تاریخی این مسجد هستند که از دوره قاجار باقی مانده است.

خانه تاریخی ســراج الملک، در انتهای کوچه‌ای که به همین نام شــهرت دارد و همجوار مسجد اســت قرار داشــت؛ خانه‌ای با زیبایی‌های یک خانه اعیانی قاجاری که کمتر اطلاعاتی از آن به چشم می‌خورد. با این حال خانه سراج الملک در سالهای گذشته در سکوت و فراموشی تخریب و به پاساژ تبدیل شد.