با دید یک مستندساز. رفته دنبال بازمانده‌های این‌ رمان و تعدادی از آن‌ها را پیدا کرده و حرف و حدیث‌شان را ثبت کرده.

اما نحوه ورود او به این قصه جالب‌تر از خود رمان است. مجتبی اسماعیل‌زاده، کارگردان فیلم می‌گوید: «من نه به‌خاطر رمان دولت‌آبادی، که خدمت بسیار بزرگی به سبزوار و نیشابور و خراسان کرده، بل به خاطر ترانه‌هایی که درباره گل ممد بود به سمت این کار رفتم.

من از بچگی مرتب و در همه جا ترانه «ننه گل‌ممد» را می‌شنیدم. با گویش‌های مختلف. و حتی گاه تغییراتی کوچک در متن که آن را با گویش آن منطقه تطبیق دهد. از سبزوار تا بیرجند و از نیشابور تا اسفراین. همه‌جا ترانه «ننه گل ممد» ورد زبان مردم بود.

جامعه هنری هم به این جریان پیوست. گروه‌های موسیقی و هنری. مثلا گروه «بانو» این ترانه را در آلمان اجرا کرد. با تیمِ سازهای کوبه‌ای. به این خاطر همیشه برای من این پرسش مطرح بودکه این گل‌ممد کیست‌ که این همه  درباره‌ش شعر و سرود هست.

نکته جالب آن‌که این ترانه در حقیقت نوعی «مویه» است ولی اصلا سرد و غمگنانه نیست. جالب‌تر آن‌که این ترانه را هم در سختی‌ها می‌خوانند هم در عروسی. انگار گل‌ممد در تمام وجوه زندگی مردم حضور دارد. با این انگیزه و برای یافتن پاسخ این پرسش راه افتادم و کلید کار را زدم. هرگز فکر نمی‌کردم سرنخی پیدا کنم. ولی شد».

و چه قصه‌ها که نبود!

مستند «شرق وحشی» که در چهل‌وششمین شب فیلم «خانه اردیبهشت اودلاجان» به نمایش درآمد، با چنین انگیزه‌ای ساخته شده‌است.

مستندی جذاب و حتما ماندگار از زوایای پشتِ رمان کلیدر برای ما.

در این مستند هم با دختر گل‌ممد آشنا می‌شویم هم با پسر اربابی که تیر خلاص را به گل‌ممد و یاران او زده.

هرکس روایت خودرا دارد. بسیاری بر مرگ گل‌ممد مویه می‌کنند و برخی نیز بی‌تفاوت هستند. هرکس حسب منافع و علائق خود.

جالب آن‌که از چنین اتفاق بزرگ و مردمی که در خراسان در آن سال‌ها افتاده، هیچ سند و گزارش مستقل و معتبری وجود ندارد.

خراسانی است. شاید به این خاطر است که کارگردان مستند تلاش نکرده سوگ‌نامه سردی بسازد . یکی از مخاطبان به نکته جالبی اشاره می‌کند: «در تمام فیلم، رنگ‌های گرم زرد، قرمز و نارنجی غالب است.

صرفنظر از این‌که این رنگ‌ها چقدر ناشی از اقلیم محل یا عوامل طبیعی باشد، کارگردان با برجسنه کردن این رنگ‌ها خواسته فضای قصه ‌و روایت ناب تاریخی را گرم و ماندگار نشان دهد. انگار رنگ هم حکم پرسوناژ گرفته و نقش یکی از راویان را دارد».

کارگردان این نکته را می‌پذیرد و توضیحی به آن اضافه می‌کند: «واقعیت این است که قصه پر از غُل و جوش است. رویدادهای جدید و تازه روی می‌دهد. رنگ گرم می‌تواند این زایش‌ و جوشش را نشان دهد.

بنابراین می‌توان پذیرفت شخصیت رنگ در فیلم شخصیت اندیشیده‌ شده‌ای است. خنثی نیست.

قرار است زندگی و زایندگی و تداوم حماسه بیان شود. در منطقه هنوز که بیش از هفتاد سال از واقعه گذشته، قصه گل‌ممد زنده است و هرروز شاخ و برگ تازه‌ای پیدا می‌کند.

مردم منطقه قصه را ادامه می‌دهند. این خیلی موضوع مهمی است. این‌جا گل‌ممد یک فرد نیست. یک خاطره و پدیده واقعی و زنده است. پس من هم باید تمام تلاشم را برای نشان دادن این استمرار و زایندگی نشان دهم.

تا آنجا که بتوانم. نکته دیگری را بگویم. این‌جا همه مردم اسم دارند، نام خانوادگی دارند. ولی اطرافیان گل‌ممد را با نام او گره می‌زنند. مثلا خواهرزاده یا پسرخاله گل‌ممد».

رد پای تئاتر

نوع سکانس‌بندی و عنوان این بخش‌ها یا گزارش‌ها هم موضوع کنجکاوی یکی از مخاطبان بود. مثلا گزارشی با نام «تنها عکس است که می‌ماند» که

پس طبیعی بود در بخش مربوط به حماسه گل‌ممد تمام تلاشم را روی برجسته‌کردن این ترانه معطوف کنم. این، کاملا طبیعی است.

داستان عکسِ آخر فیلم از این هم جالب‌تر است. من هنوز نتوانسته‌ام عکاس آن را پیدا کنم. گفته می‌شود عکاس این عکس سال‌ها پیش مرده و فرزندانش به مشهد رفته‌اند.

وقتی توانستم رد پسر عکاس را پیدا کنم، متوجه شدم او هم هیچ اطلاع دیگری ندارد. نه از خود عکس خبری دارد و نه نگاتیوی چیزی باقی مانده. در سبزوار، خیلی‌ها این عکس را روی دیوار خانه یا مغازه خود دارند. انگار گل‌ممد شده مساله مردم. او را به عنوان نماد یک دوره دوستش دارند»

از مارال چه خبر؟

این پرسش یکی از مخاطبان است: چرا از مارال هیچ خبری در مستند نیست؟ این هم پاسخ کارگردان: «از مارال نتوانستم خبر و رد درستی پیدا کنم. شاید بدین خاطر که مارال در عالم واقع نقش پررنگی در رویداد نداشته. شاید. او یکی از سه زن گل‌ممد بود.

انگار تصویری از عالم عشق بوده که آمده روح گل‌ممد را تسخیر کرده و رفته. میراثی نخواسته و نداشته. پری می‌گوید مارال عاشق گل‌ممد بود و روزی آمد از آن بالا خودش را پرت کرد که کشته‌شود تا ثابت شود چقدر گل‌ممد را می‌خواهد.

زن اصلی گل‌ممد لیلا بود. تاچندسال پیش درسبزوار ‌بود. پس از کشته‌شدن گل‌ممد، مجنون می‌شود و آواره صحراها. از عشق گل‌ممد، دنبال او در بیابان‌ها می‌گشت. مردم سبزوار برای این‌که کسی آزاری به او نرساند، مچ‌بند سبزی به دستش می‌بندند و نامش را «فاطمه» می‌گذارند و نوعی مصونیت و تقدس به او می‌بخشند.

او واقعا شیدای گل‌ممد بود. چندسال پیش از این دنیا رفت». کارگردان به نکته مهمی درباره رمان کلیدر اشاره می‌کند.

به باور او «محمود دولت‌آبادی با خلق کلیدر خدمت بسیار بزرگی به خراسان و بویژه اهالی سبزوار کرده. البته به‌روش خودش. دو کاربزرگ دراین رمان دارد. نخست آن‌که شخصیت و حماسه گل‌ممد را خلق و جاودانه کرد.

کار دوم او این بود که پیرنگی عاشقانه به داستان آورد و تمامی داستان گل‌ممد را از عالم خشک و خشن مبارزه و جنگ به عالم زیبای عشق و روابط انسانی آورد. شاید بشود گفت مارال رمان کلیدر آن مارال واقعی دنیای واقعیت نیست.