اینجا یکی از قدیمیترین گذرهای شهر تهران است؛ گذر میرزا محمود وزیر که این روزها آن را به نام کوچه شهید «جاویدی» میشناسیم؛ کوچهای بلند بالا که سر از سه راه امینحضور در میآورد و از قدیمیترین گذرهای شهر است.
اغلب خانههای این گذر، خانههایی قدیمی هستند که روزگاری اعیان و ثروتمندان تهران در آن سکونت داشتند. هنوز تزیینات نصفه و نیمهای از سردرهای آجرکاری شده و گچکاریشده روی پیشانی این خانه باقی مانده و درِ هر خانهای که باز میشــود، میتوان رد و نشانی از گچبریها و آیینهکاریهای گذشته را در آن دید.
درها و پنجرههای چوبی کوچه را زینت دادهاند و درختهای بالا بلندی از دیوار خانهها به کوچه سرک میکشند. گذر میرزا محمود وزیر حالا محلهای مهاجرنشین است و اغلب خانههایش به اشغال انبار لوازم خانگی در آمدهاست.
«میرزا محمود وزیر» برادر عبدالله مستوفی بود و وزیر ابنیه و علوم. او در اواخر دوره ناصرالدین شاه به وزارت منصوب شد و در دوره مظفرالدین شاه و محمد شاه قاجار هم همچنان وزیر بود.
گــذر میرزا محمود وزیر در واقع باغ بزرگی بود. این باغ و املاک آن محدوده از تهران متعلق به میرزا محمود وزیر بود. بعد از مرگش خانهای که به نام خانه فخرالملوک میشناسیم به دخترش رسید.
خانههای گذر میرزا محمود اغلب از خانههای اعیان هستند و معماریهای شاخصی دارند. این محدوده از تهران به دلیل زندگی اعیان و دربار از معماری ویژهای برخوردار است. با وجود فرسودهشدن بناها و از بینرفتن بافت قدیمی هنوز هم در این محله شاهد خانههایی با معماری دوره قاجار هستیم.
سردر خانهها نشانه خوبی برای تشخیص ثروت و مکنت صاحبان خانهها هستند. اغلب خانههایی که در گذر میرزا محمود به چشم میخورند سردرهایی آجرکاری شده و پر نقش دارند. میرزا محمود وزیر در سن ۹۰ سالگی از دنیا رفت.
میرزا محمود وزیر فردی بود زیرک، عیاش و تجملطلب، موسیقیدان بود و تار و سهتار را خوب مینواخت. منشی و خطاط بود و در حساب هم دستی داشت. بعد از فوت میرزا محمود وزیر، املاکش بین وارثان تقسیم شد و یکی یکی به فروش رفت.
گذر میرزا محمود وزیر با پارک نقلی قوامالحضور شروع میشود که درست روبهروی پاساژ بزرگ فروش لوازم خانگی قرار گرفته است. این پارک تا بیش از نیم قرن پیش بخشی از خانه قوامالدوله بود؛ خانهای که کمی پایینتر از ورودی این گذر قرار دارد و هنوز معماری آن دستخوش تغییر نشدهاست.
با این حال این خانه در اختیار مؤسسه ایکوموس قرار دارد و اغلب اوقات درهایش بسته است. این، تنها خانه تاریخی گذر میرزا محمود وزیــر نیست و عمارتها و خانههای قدیمی متعددی در این گذر وجود دارند.
خانه مهربان، دیگر خانه بازسازیشده در گذر میرزا محمود وزیر است که درست در مقابل خانه قوام قرار دارد. درباره اینکه نخستین مالک این خانه چه کسی بود، توافق نظر وجود ندارد. در جایی گفته شده این بنا متعلق به «محبعلی خان خلج» از رجال دوره قاجار بودهاست. اما در نقشه عبدالغفار نجمالدوله آمدهاست که خانه مهربان در اختیار یکی از همسران و سوگلیهای ناصرالدینشاه به نام زبیده خاتون بود.
آنچه مشخص است، اینکه پیشینه این خانه تاریخی و ارزشمند به دوره قاجار برمیگردد. بدها این خانه توسط زوجی به نام «مهربانمنش» خریداری شد و به مرکز سالمندان کهریزک واگذار شد. به همین دلیل نام این خانه، خانه مهربان باقی ماند. بنای فعلی این خانه یادگاری از معماری دوره پهلوی اول است و در دو طبقه ساخته شده.
معماری این خانه در عین سادگی زیبایی خاص و چشمنوازی دارد. درهای چوبی عمارت با پردههای سفید سبک قدیمی که رو به حیاط باز میشوند، زیبایی بنا را دوچندان کردهاند و آرامش را مهمان این ساختمان .
گذر میرزا محمود وزیر، گذر مسجدها و سقاخانههای قدیمی است. از مسجد آیتالله لواسانی گرفته تا بیش از چهار سقاخانهای که هنوز هم رهگذران چند دقیقهای در کنارشان مکث میکنند و دعا میخوانند و شمعی روشن میکنند.
این سقاخانههای کوچک که اغلب با کاشیها و کتیبههای قرآنی تزیین شدهاند، روزگاری که هنوز خبری از لولهکشی آب شرب در تهران نبود، محلی برای سیراب کردن رهگذران تشنه هم بودند. از طرفی جوی میانه گذر، در همان دوران آب باران و آبهای سطحی را راهی حیاط خانهها و آب انبارها میکرد تا دسترسی به آب را برای اهالی این کوچه فراهم و میسر کند.
برای همین هم اغلب خانههای این گذر با سطح کوچه اختلاف ارتفاع دارند و کمی پایینتر از سطح کوچه قرار گرفتهاند. البته آب انبار و رختشویخانه در دوره قاجار نصیب خانههای اعیانی میشد، و اغلب خانههای مردم متوسط جامعه از آن بیبهره بودند. برای همین هم آب آشامیدنی خود را از سقاخانهها و چشمهها و مظهر قناتهای وقفی تهیه میکردند؛ آبی که چندان هم تمیز نبود و منشأ بسیاری از بیماریهای گوارشی در تهران به شمار میرفت.
درهای آهنی بزرگی جای برخی از درهای چوبی و قدیمی گذر میرزا محمود را گرفته و قفلهای بزرگی روی درها نشستهاست. در دهههای اخیر، انبارها و کارگاهها این محله را اشغال میکنند و خانههای قدیمی و بزرگ این محله را در خود میبلعند.
از پس دیوارهایی که قد خم کردهاند و قصد ریزش دارند مقرنسکاریهای خانهها، ایوانها و ستونها، گچبریها و طاقهای ضربی را میتوان دید. در سالهای گذشته بخشی از ساکنان این خانهها را مهاجرانی تشکیل دادهاند که در بازار تهران مشغول به کار هستند. خانههایی که هر اتاق آن به یک خانواده اجاره داده شده است و اصطلاحاً خانههای قمرخانمی در این گذر کم نیست.
خانه دبیرالملک، از دیگر خانههایی است که راه به گذر میرزا محمود وزیر دارد. درهای این خانه چند سالی است که به روی علاقهمندان باز شده و بــا معماری زیبا و دلنشینش، میزبان تهرانگردان است.
خانه فخرالملوک، یکی دیگر از بناهای تاریخی این گذر و از قدیمیترین ساختمانهای باقی مانده آن است؛ خانهای که به دختر میرزا محمود منتسب است و رستوران سنتیای به نام نان و نمک، یکی از نخستین رستورانهای سنتی تهران در خانههای تاریخی در آن راهاندازی شده است. مهمترین مشخصه معماری این ساختمان و همچنین دیگر بناهای باقیمانده از دوره قاجار در این گذر، استفاده از آجرهای قجری و تزیینات آجرکاری است.
اگر سری به این گذر زده باشید حتماً چشمتان به کوچه بنبست «مدرس» افتاده؛ کوچهای که در انتهای آن عمارت «نصیرالدوله،» وزیر مختار فرانسه قرار دارد. خانهای که مسیر کالسکهرو آن در انتهای کوچه پیداست. همچنین خانه آیتالله مدرس که یکی از بهترین خانههای بازسازیشده تهران در سالهای گذشته به شمار میرود. در این خانه نمونهای از چنددری، حوضخانه، مطبخ، ایوان و… و کاربردش در معماری قاجار را میبینید. همچنین وسایل و اسناد و عکسهایی که گوشهای از زندگی آیت الله مدرس را به نمایش میگذارد.
گذر میرزا محمود در همسایگی قدیمیترین گذرهای تاریخی تهران قرار دارد و با کج کردن مسیر به سمت هرکدام از این کوچهها، خانههای تاریخی دیگری پیش چشمتان هویدا میشود.
