در میان محله‌های تاریخی تهران، محله سنگلج، علی‌رغم تحمل یورش‌های بزرگ بر بافت و کالبد خود در طی دهه‌های گذشته، هنوز هم تک‌بناها و آثاری دارد که هریک، به تنهایی، بار فرهنگی و هنری یک محله یا کوچه را به دوش می‌کشند.

از معابد آیین‌های مختلف تا مساجد باشکوه و خانه‌های اعیانی که هنوز در لابلای ساختمان‌های نوساخته هویتی دارند و خودشان را به رخ می‌کشند. بگذریم از بازار اول و دوم شاپور و بافت اطراف آن، یا ترکیب حیرت‌انگیز طبیعت و کوچه در جای‌جای آن، مثل خیابان فرهنگ و امثالهم، که هریک داستانی دارند.

تک‌بناهای موجود در محله نیز شکوه و صلابتی دارند که شایسته تامل است. یکی از این عمارت‌ها، مسجد معیرالممالک است. او از بزرگان دوره قاجار بود و به‌نوعی، خزانه‌دار سلطنت بود. شخصیت متمولی بود و خانه و باغ و عمارت زیاد داشت. کل پهنه‌ای که تا چندسال پیش کوچه معیرالممالک نام داشت از دارایی‌های او بود. هنوز هم مردم خاطره باغ معیر را به یاد دارند.

در طول زمان، زمین‌ها تقسیم شد و هر قطعه سرنوشت خود را پیدا کرد، ولی مسجد و مدرسه هنوز سرپا است و پر صلابت.

شمایل مسجد از دوردست کوچه هویدا است. این مسجد حدود پنج هزارمترمربع مساحت دارد و برای تامین هزینه‌های نگهداری‌اش، دکان‌هایی در بدنه دارد احتمالا منابعی دیگر هم.

این مسجد بزرگ، عموما با آجر ساخته‌شده و خبری از کاشی و تزیینات نیست. با این‌حال بسیار زیباست و ظرایف خاص خود را دارد. فرم گلدسته‌ها و بادگیرهایش جالب و دیدنی است. خود مدرسه و مسجد را در باغ معیرالممالک ساختند.

بعدها این باغ، در جریان توسعه شهری تهران، تقسیم و فروخته‌شد. با این‌حال با این موقوفه، آب انباری با فاصله از آن ساخته‌شد و البته آب‌انبار خود مسجد هم داخل آن بود. در مجموعه، حمام نیز بود.

بدین‌تریب یک مرکز محله با ترکیبی از فعالیت‌های عبادی، اقتصادی و عمومی به وجود آمده‌بود که نشات گرفته از الگوی شهر تاریخی ایران بود. اگر گذارتان به سنگلج افتاد، دیدن این مسجد را فراموش نکنید.