شاهرود و بسطام دوره ناصری
«شاهرود در پای کوهستانی خوش‌نام جای گرفته و از طریق رودخانه «شاهرود» که نام شهر هم از آن گرفته‌شده، سیراب می‌شود. در نوشته‌های جغرافی‌دانان متقدم ایرانی و عرب ذکری از این شهر به میان نیامده‌است؛ گرچه همه آن‌ها به شهر مجاور آن، بسطام تاریخی، اشاره می‌کنند. پس ممکن است شاهرود، بعدها اهمیت یافته‌باشد. این شهر مرکز ناحیه شاهرود- بسطام و رقیب تجاری موفقی در مقابل همسایه قدیمی‌تر خود به شمار می‌رود؛ هرچند بسطام همچنان محل زندگی حاکم باقی مانده‌است. شاهرود بخش عمده‌ای از تجارت پررونق خود را مدیون موقعیت مساعد شهر می‌باشد؛ زیرا کم‌وبیش در میانه راه تهران و مشهد در شاهراه خراسان بزرگ واقع شده و میعادگاه تعداد زیادی از مسیرهای مهم و اصلی قلمداد می‌شود. به‌خصوص آنهایی که به استرآباد و کاسپین در شمال، طبس و دیگر نقاطی که در جنوب ایران قرار دارند، منتهی می‌شوند. اهمیت راهبردی محل و همچنین ارزش تجاری آن توسط مقامات نظامی به رسمیت شناخته شده‌است، اما به طور قطع ارگ کهنه و گلین آن در جنگ‌های امروزه چندان قادر به دفاع از شهر نخواهدبود. دکان‌های بازار شاهرود، کوچک اما مملو از اجناس به‌نظر می‌رسند و دکان‍داران با حواس جمع، سخت سرگرم کار و فعالیت بودند. حجره‌ای را یافتیم که با کم‌ترین جذابیت ممکن، به فروش شیرینی‌جات و چیزهای خوش‌مزه دیگر و به‌خصوص غذای خوش‌طعمی که از برنج تهیه شده‌بود، اختصاص داشت؛ گرچه در خوش‌هضمی غذا تا حدی شک داشتم. بنا شد تا پس از یک ناهار مفصل، باقی روز را به بازدید از شهر باستانی بوستام که نام قدیمی‌تر آن بسطام بوده و امروز، بُسطام تلفظ می‌شود، اختصاص دهیم. این شهر در سه یا چهار مایلی سمت شمال از شمال شرقی شاهرود و میان دره‌ای در دامنه ارتفاعات آرمیده‌است. . . بسطام در واقع دارای دو بخش است: بخش باستانی که اکنون در خرابه‌ها قرار گرفته و بخش متاخر شهر (گرچه آن نیز قدیمی به شمار می‌رود) که به خاطر دربرگرفتن مقبره شیخ بایزید بسطامی از عارفان مسلمانی که در قرن نهم میلادی می‌زیسته، در میان زوار، از تقدس و احترام زیادی برخوردار است. این دو بخش با فاصله‌ای کم‌تر از نیم مایل از یکدیگر جدا شده‌اند و من تصمیم داشتم از محله قدیمی‌تر بسطام بازدید کنم.»
سفرنامه ویلیام جکسن؛ «از قسطنطنیه تا زادگاه خیام»؛ ترجمه رضا نمازی؛ انتشارت ایران‌شناسی؛ چاپ اول؛ ۱۴۰۱؛ ص ۲۵۱
(سفرنامه با ارزشی است با تصاویر نسبتا دقیق از ایران روزگار ناصرالدین‌شاه قاجار، با ترجمه‌ای روان. خواندنش توصیه می‌شود)
سلام.
ممنون از توصیۀ خوبتون.