تر و خشم باهم سوزانده‌شدند!
«در یک جمع‌بندی کلی شاید بتوان گفت تراژدی‌هایی که در این چند سال به صورت پی‌درپی بر آسوریان گذشت، اجتناب‌ناپذیر بود. به عبارت دیگر، شاید برای گریز از این سرنوشت محتوم هیچ راهی نداشتند. آسوریان حتی اگر به نفع روسیه وارد جنگ نمی‌شدند، باز هم نمی‌توانستند از گزند تصمیم ترکان عثمانی برای «حل‌وفصل» مسئله مسیحیان عثمانی مصون بمانند و با توجه به رفتاری که قوای عثمانی و ایادی آن‌ها در قتل عام ارمنی‌ها در همان سال‌ها از خود نشان دادند، بایستی یقین حاصل کرد که نابودی آسوریان نیز اجتناب‌ناپذیر بود. البته وضع آسوریان ایرانی فرق می‌کرد، هرچند در آتشی که برپا شد تر و خشک باهم سوزانده‌شدند. مسیحیان ارومیه، چه آنانی که در کشتار و آزار مسلمانان نقش داشتند و چه آنانی که مخالف این سیاست بودند و در روزهای سختی تکیه‌گاه و پناه آشنایان مسلمانشان بودند، به‌طور کلی سرنوشتی مشترک یافتند. و کسی میان آنان تمایز قائل نشد. در حقیقت از نظر حکومت عثمانی و عموم مسلمانان، مسیحی‌بودن دلیلی کافی برای کشتار و مرگ بود. سیر وقایع نشان داد مسیحیان، چه آنانی که مخالف اقدامات آسوریان مسلح بودند و چه آنانی که علیه مسلمانان به همکاری با آنان پرداخته‌بودند، سرانجامی یکسان پیدا کردند. اکنون که صدسال از وقایع مورد بحث می‌گذرد، جا دارد در رابطه با آن‌چه بر آسوریان گذشت، اظهارنظری منصفانه اعلام داشت. اولا باید اذعان داشت قوای مسلح مسیحی به عنوان بخشی از مسیحیان و به عبارت بهتر، هم‌چون بخشی از جامعه آسوری، تعدیات و ظلم‌و ستم‌های ناروایی بر مردم بی‌گناه ارومیه روا داشتند. آن‌ها با تکیه بر حمایت متفقین و به‌ویژه روس‌ها و با اتکا به سلاح‌هایی که در برابر مسلمانان بی‌دفاع در دست داشتند، سوءاستفاده‌های زیادی از قدرت مستعجل خود کردند. در همان حال، باید اعتراف کرد تاوانی که آسوریان در برابر عملکردشان پس دادند، بسیار به‌مراتب بیش از جرمی که مرتکب شد‌ه‌بودند، دیدند و آن چیزی نبود جز محروم‌شدن از سرزمین آبا و اجدادی‌شان چه در ارومیه‌و چه در حکاری. این غیرمنصفانه‌ترین حکمی است که دادگاه سرنوشت می‌تواند برای یک ملت صادر کند.»
راه بی سرانجام؛ نگاهی به سرگذشت آسوریان در جنگ جهانی اول؛ سیروان خسروزاده؛ نشر شیرازه؛ چاپ سوم؛ ۱۴۰۰؛ ص ۲۵۲
(هرچه درباره تاریخ معاصر بخوانیم، بازهم ناخوانده‌های بسیاری وجود دارد، از جمله سرنوشت ادیان و اقوام ایرانی در این سال‌ها)
