سلام
شاید یکی از رایج‌ترین واژه هر زبان «شهر» باشد. احتمالا در همه کشورهای عالم چنین است. در ایران خودمان‌که می‌دانیم کلمه شهر در گپ‌وگفت‌های روزانه مردم به‌وفور تکرار می‌شود. اما آیا هیچ دقت کرده‌ایم که «شهر یعنی چه»؟ شهر به کجا گفته می‌شود؟ آیا معنا و مفهوم شهر، امروز متفاوت از قدیم است؟ آیا شهر در مقیاس‌های متفاوت می‌تواندمعناهای متفاوت داشته‌باشد؟ بیاییم با مصادیق حرف بزنیم. مثلا تهران همانقدر شهر است‌که مثلا ساوه؟ تهران امروز هم شهر است تهران عهد ناصری هم؟ آیا نیشابور و ری قدیم هم شهر هستند اصفهان امروز هم؟ به نظر می‌آید مساله به همین سادگی نیست. مخصوصا اگر واژه‌های مرکب یا مشتق‌شده از شهر را هم با همین وسواس واکاوی کنیم. مثلا آیا ساکنان امروز تهران را همانقدر «شهرنشین» می‌دانیم که ساکنان دوره آغامحمدخان آن را؟ آیا در عصر حاضر، به شهروندان تهران همان معنارا می‌دهیم که به ساکنان این شهر در اوایل دوره پهلوی؟ از نظر کالبدی هم اگر به شهر و دوره‌های مختلف‌آن نظربیفکنیم، پرسش‌های بسیاری پیش روی‌مان قرار می‌گیرد. آیا دویست سال پیش ما «خیابان» داشتیم؟ هتل و سالن سینما و کافه چطور؟ چه می‌شود که در شهرها خیابان به وجود می‌آید؟ در ایران، نخستین خیابان در کدام شهرها ایران به‌وجود آمد؟
چه اتفاقی افتاد که مغازه‌ها از بازار سرپوشیده بیرون آمدند و در لبه خیابان نشستند؟ تصادفی بود؟ می‌دانیم نخستین خیابان‌ها با معنای امروزی آن، در تبریز، زنجان و تهران ظاهر شدند. چهارباغ صفوی اصفهان را نمی‌توان هم‌ردیف مفهومی این خیابان‌ها دانست. با ظهور خیابان در شهرهای ما چه اتفاق اجتماعی و مدنی افتاد؟ برعکس هم هست: چه اتفاق‌هایی در این شهرها باعث شدند خیابان‌ها به وجود بیایند؟ با آمدن خیابان‌به کالبد شهری، نقش‌و وزن بازارها چه تغییری را شاهد بودند؟ در همین تهران، پایتخت کشور، کی خیابان‌ها دیده شدند؟ چه تفاوتی با کوچه داشتند؟ این پرسش‌ها را اگر ادامه دهیم، به قصه زیبای شهر می‌رسیم و برای‌مان مهم می‌شود بفهمیم مثلا لاله‌زار نتیجه و ثمره چه روند و رویدادی در تهران است و چه تاثیری بر سرشت و سرنوشت تهران گذاشته. متوجه می‌شویم که چرا چند دهه پس از لاله‌زار و شکوه آن، بلوار الیزابت (کشاورز) ساخته می‌شود و محوری می‌شود برای قدم‌زدن‌و پرسه شهری. آیا در شهرهای دوره ناصری‌هم محورهایی برای قدم‌زدن‌و پرسه وجودداشت؟ اگر نداشت، چرا؟ اگر این پرسش‌ها را کمی عمیق‌تر کنیم، حتما به پرسش اول می‌رسیم که «شهر یعنی چه»؟ آیا هرکجا که چند خیابان و کارخانه و خانه داشته‌باشد، می‌تواند شهر نامیده‌شود؟ چرا وقتی ناصرالدین‌شاه حصار صفوی شهر را ریخت پایین و حصار جدید را ساخت، شهر را «دارالخافه» نامید نه پایتخت یا شهر؟ تصادفی است؟ اصولا شهری که مد نظر او بود شهری است که مدنظر حاکمان امروز است؟. . .