گمرکات شمال و جنوب: وثیقه سفر اروپا
«دو بانک بیشتر در تهران نبود. یکی بانک شاهنشاهی و دیگری بانک استقراضی. اولی را انگلیسی‌ها و دومی را روس‌ها اداره می‌کردند. بانک شاهنشاهی امتیاز نشر اسکناس را هم تحصیل کرده‌بود و اولین بانک بود که در ایران تاسیس شده‌بود. اسکناس همان کاغذ زری است که سعدی در کتاب خود ذکر کرده. روس‌ها رقیب انگلیسی‌ها در ایران بانک استقراضی را بعدا گرفته و برای این‌که این بانک به بازار نزدیک باشد، در پشت بازار ارسی‌دورزها زمین ابتیاع کردند و مشغول ساختمان شدند. این زمین سابقا قبرستان بود. بعضی از علمای تهران معامله قبرستان را مجاز نمی‌دانستند. وقتی پی‌سازی ساختمان را مشغول بودند و استخوان‌های مردگان بیرون می‌آمد، علما همین را بهانه کرده به تحریک انگلیسی‌ها دادوقالی راه انداختند و مردم به‌طور اجتماع به قبرستان مذکور رفته و مانع از ادامه کار ساختمان آن شدند. بالاخره روس‌ها را مجبور کردند که آن زمین را ترک کنند و در محل دیگری به ساختمان بانک اقدام کنند. این دو بانک، در واقع، سیاست اقتصادی کشور را مهار کرده‌بودند. هنگامی‌که سلاطین قاجار میل سفر اروپا داشتند، خزانه دولت به‌قدری ضعیف بود که برای این کار تفریحی از دولت‌های انگلیس و روس مبلغی قرض می‌گرفتند و آن دو قدرت نیز به عنوان این‌که دولت ایران اعتبار ندارد در مقابل وجهی که حاضر بودند بدهند، وثیقه می‌گرفتند. وثیقه استقراض‌‌های مسافرت ناصرالدین شاه و مظفرالدین شاه، گمرکات شمال و جنوب بود. گمرکات شمال وثیقه روس‌ها و گمرکات جنوب وثیقه برای انگلیس‌ها. ریش تجار به دست انگلیس‌ها افتاده‌بود و ریش اعیان و اشراف به دست روس‌ها. اولی برای دادوستد به آن‌ها اعتبار می‌داد و دومی املاک اعیان و اشراف را گرفته به آن‌ها وام می‌داد. بنابراین هروقت مخالفتی از طرف این دو صنف با سیاست جابرانه آن دو کشور مقتدر می‌شد، فورا تلافی می‌کردند. تاجری ورشکست می‌شد یا ملک اعیانی را به مزایده می‌گذاشتند.»
«تهران، در گذشته نزدیک از زمان» حسین جودت؛ انتشارات ؟؟؟؛ چاپ ؟؟؟ ؛ ۱۳۵۶؛ ص ۱۷۳؛
