بهتر بود بخشی از اطلاعات خود درباره شاملو را در همین مستند به مخاطب منتقل می‌کرد.»

البته این امر مورد وفاق عمومی نیست. مخاطبان دیگری هستند که انتخاب کارگردان از وجوه مختلف زندگی شخصیت مورد نظر برای به تصویرکشیدن او را اصل می‌داند. کارگردان می‌خواهد بگوید در رابطه با شاملو وجه شاعرانه او برجسته‌ترین وجه است. و دیگران هم می‌توانند رویه‌های دیگر زندگی او را به تصویر بکشند. 

یا حتی همین کارگردان در مستندهای دیگری به وجوه دیگر زندگی این شخصیت بپردازد. مهم آن است آیا زاویه‌ای را که برای معرفی پرتره انتخاب کرده، درست بیان کرده یا نه. در این مستند شاهدیم مسلم منصوری توانسته وجه شاعرانه زندگی شاملو را خیلی خوب بیان ‌کند. البته چنس پرسش‌های ناصر تقوایی هم در این روشنایی‌بخشی موثر و مهم بوده‌است.

 آیدا هم با تکیه بر این عبارت که «شعر شاملو عین زندگی شاملو است» بر این وجه از زندگی شاملو تاکید دارد و درون‌مایه فیلم آن را می‌نمایاند.

جاودانگی صدا!

مخاطبی می‌گوید «برخی‌ها معتقدند صادق هدایت با خودکشی‌اش جاودانه‌شد. من می‌گویم‌شاملو با خواندن شعرهایش و با صدایش جاودانه شد.» این مطلب را مخاطب دیگری ادامه می‌دهد و به موسیقی کلام و شعر اشاره می‌کند و پیشنهاد می‌کند: «کتاب‌هایی را که ع. پاشایی باموضوع خوانش‌شعر شاملو منتشر کرده بخوانیم.

 پاشایی که یار غار و دوست و همکار شاملو بود، نحوه درست خواندن شعرهای شاملو را یادآوری می‌کند و لذت‌بردن از خوانش این شعرها را به خواننده  یاد می‌دهد.» مخاطبی این موضوع را به زندگی خود شاعر هم می‌کشاند: «این مستند خیلی هم فیلم نیست. شعر است. صورت شاملو را می‌بینیم و چشم‌ها و میمیک صورت را. عشق و انسانیت از نگرانی‌های چشم‌ها بیرون می‌تراود. عشقی را که در شعر شاملو می‌بینیم کارگردان در این فیلم نشان داده‌است.»

درباره ماندگاری شاملو و شعرهایش، هارون یشایایی نظر خودش را دارد: «شاملو تسلط کامل‌به زبان فارسی داشت و به همین خاطر حرف و پیامش را می‌توانست هم راحت و دقیق بیان کند، هم زیبا و ماندگار.

 از سوی دیگر، مضمون شعرهای شاملو، عموما، اجتماعی و از دل مردم است. شاملو هرگز تعهد خود به این دو مقوله راکنار نگذاشت: زبان‌و هویت فارسی، مردم. رمز پایایی شاملو و شعرهایش همین دو تعهد است.»

البته که ما داستان بلند داشتیم و بسیار هم ارزشمند و ماندگار هستند مثل آثار بزرگ علوی‌و محمدعلی‌جمالزاده. حتی بوف‌کور هم به‌عنوان یک اثر مهم در حوزه داستان بلند باید مدنظر باشد.

اما با تعریف خاص و کامل رمان، می‌توان همسایه‌ها را از علمداران نسل رمان به حساب آورد. پس از انتشار این نوع کارها بود که ما با کلیدر مواجه می‌شویم که شاهکار رمان بلند ایرانی است. 

اگر کوتاه سخن بگوییم، به حرف یکی از مخاطبان می‌رسیم که در اهمیت رمان همسایه‌ها و دیگر رمان‌های احمدمحمود به یک نکته قابل تامل اشاره می‌کند: «رمان‌های احمد محمود، به تعبیری نخستین رمان‌های شهری ایران هستند. شاهکارهایی مثل سووشون و کلیدر، در شهر و مناسبات شهری اتفاق نمی‌افتند.

حتی «شوهر آهو خانم» هم که در شهر اتفاق می‌افتد، یا کارهای جذاب اسماعیل فصیح، فضای مناسبات شهری را آن‌چنان که احمد محمود تصویر می‌کند، توصیف نمی‌کنند. در رمان‌های شهری محمود با جریان‌های اجتماعی و مدنی شهر هم آشنا می‌شویم. شاید اغراق نباشد اگر بگوییم با خواندن همسایه‌ها و شهر سوخته بخش مهمی از تاریخ معاصر ایران در مقطع جنبش ملی‌شدن نفت و کودتای 28 مرداد و عواقب آن را می‌فهمیم. آن هم نه به صورت خشک و رسمی، بل با روایت و حس‌و ته‌رنگ زندگی واقعی‌مردم.

 از این‌جهت کارهای محمود یگانه و ماندگار هستند.» این بحث مخاطب کنجکاواز یک منظر دیگر هم قابل تامل‌وبررسی است. متاسفانه، به دلایل مختلف، شهر و مناسبات آن وارد هنرهای ما نشده. ما تابلو نقاشی از شهر به‌ندرت داریم. و به ندرت شعر با مضمون شهر داریم. و موسیقی هم.

رمان سینمایی!

تقریبا تمام مخاطبان این مستند و کسانی که کارهای احمد محمود را خوانده‌اند، بر این نکته تاکید دارند که تمام بخش‌های رمان‌ها و قصه‌های محمود قابلیت تصویری دارند و تک‌تک تصویرها به راحتی می‌توانند تبدیل به قاب سینمایی شوند. خود محمود در گفتگو با یک خبرنگار اعلام می‌کند که دوست داشته فیلم‌ساز باشد ولی تقدیر او را به قلمرو نویسندگی کشاند.

 از دید کیمیایی، قصه‌های محمود، انگار برای سینما نوشته‌شده‌اند. داریوش مهرجویی می‌گوید از روی رمان همسایه‌ها قصد داشته فیلم سینمایی و یک مجموعه تلویزیونی بسازد که به دلایلی ممکن نشده. او در این فیلم می‌گوید هنوز در فکر سینمایی‌کردن همسایه‌ها است چون تمام اسباب و بسترهای لازم را دارد. یکی‌ازمخاطبان معتقداست حتی تک‌تک چهره‌ها و پرسوناژهای رمان‌های محمود می‌توانند به سینما تبدیل شوند. از جمله شخصیت بلورخانم یا شخصیت خالد. این‌ها به تنهایی ظرفیت فیلم‌شدن دارند. چون کاملا شناسنامه‌دار و دارای هویت هستند.

در پاسخ به این پرسش، نظر بسیاری از فرهیختگان آن است که خودکشی صادق هدایت ادامه و شکفتگی فرهنگی و ادبی اوست. اگر او مدتی دیگر هم می‌زیست و به مرگ عادی یا بیماری می‌مرد، احتمالا تاثیر امروز را نداشت.شهرنازدار هم با این تفسیر موافقت دارد. ولی یکی از مخاطبان بر این باور است که اثر را باید با خود اثر سنجید. فارغ از این‌که خالق اثر چه سرنوشتی داشته. مثل آثار بالزاک که فارغ از زندگی نه‌چندان پاکیزه او، آثاری جاودان و پرمغز هستند.

اما شادمهر راستین تفسیر دیگری دارد. به باور او، خودکشی صرفا یک انقطاع کالبدی نیست. یک کانسپت است و مرگ یا خودکشی هنرمندی چون هدایت را نباید عادی تلقی کرد. او با خودکشی خود می‌خواست به مخاطبانش این پیام را برساند که «با من مثل کابوس برخورد کرد. یا مرا با کابوس‌هایم هم ببینید.» 

به عبارتی دیگر، او با خودکشی خود می‌خواست دنیای بوف‌کوری اطرافش را برجسته کند. به همین دلیل است که صادق هدایت هم در زمان حیات خود و با نوشته‌ها و آثار فرهنگی خود تاثیرگذار بود هم با خودکشی‌اش تاثیرگذار شد.

مستندی ماندگار

مستند «ازخانه شماره 37» به دلایل متعدد ماندگار است و در حافظه تاریخی سینمای ایران خواهدماند. از جمله به این خاطر که شخصیت‌های بسیار معتبری در این اثر درباره صادق هدایت حرف می‌زنند. این‌ها هریک به‌تنهایی یک مرجع مهم برای شناخت هدایت هستند. 

مثلا آیا معتبرتر از فریدون هویدا می‌توان یافت که در آخرین روزها با او بوده و خودش هم آدمی فرهیخته و متفکر است؟ آیا معتبرتر از ناصر پاکدامن، همایون کاتوزیان، رامین جهانبگلو و منوچهر انور می‌توان یافت که صلاحیت صحبت درباره صادق هدایت را داشته ‌باشند؟ بنابراین یکی از وجوه مختلف ماندگاری این فیلم حضور این شخصیت‌ها و روایت آن‌ها از زندگی و سرگذشت هدایت است. 

ضمن آن‌که، از وجوه تکنیکی هم فیلم دارای ارزش‌های والایی است. به ویژه ظرافت و دقت‌های مونتاژ آن. در صحنه‌ای گفتار روی دو تصویر لغزان ادا می‌شود. یکی تصاویر محو و گنگ صادق هدایت و دیگری تصاویر دستنوشته‌های او. این دو بصورت ترنسپارانت روی هم می‌لغزندو با گفتار درمی‌آمیزندو 

عمق دغدغه‌مندی و حیرانی هدایت را بیان می‌کنند. قطع‌های تدوین بسیار دقیق هستند که از ارزش‌های فیلم به‌شمار می‌روند.

زندگی به بهانه مرگ!

درست است در تمام فیلم صحبت یا سایه‌ای از مرگ وجود دارد، ولی به قول هارون یشایایی «در ارتباط با زندگی به مرگ می‌اندیشیم. همه ماها، بالاخره، روزی می‌میریم، آنچه که مهم است اثری است که از خود به جا می‌گذاریم. در این مستند تاکید مثبتی بر زندگی و آثارِ زندگی صادق هدایت شده‌است.

 بی‌مرگی هدایت بر مرگ او سایه افکنده.» به همین خاطر است که در فیلم شاهد جوشش و خروش او در مراحل مختلف زندگی هستیم. در سال 1315 در هند بوف‌کور را به روش استنسیل منتشر می‌کند.

 در فرانسه هم رمان و قصه می‌نویسد و با نویسندگان و ادبیات فرانسوی آشنا می‌شود و آثاری را ترجمه می‌کند. 

یاد اسپارتاکوس بخیر!

یکی از حاضران در نشست، نکات و تکه‌های زیبایی را در این مستند می‌بیند و معتقد است رزاق کریمی در عین حال که این فیلم را به عنوان یادبود ممیز و در ستایش او ساخته، ولی هنر کارگردانی‌اش را در بسیاری از سکانس‌ها به رخ می‌کشد. «فیلم با مراسم تشییع جنازه ممیز شروع می‌شود. با فیلتری که زمینه و تصویر را با آبی سرد و غمگین نشان می‌دهد.

 در همان ابتدای فیلم به‌صورتی عریان و بی‌مقدمه مرگ یک هنرمند را اعلام می‌کند. انگار می‌خواهد بگوید  ممیز دیگر رفت و وجود ندارد. پس از این اعلان سوک‌واره، می‌پردازد به دادن اطلاعاتی درباره هنرمند درگذشته از زبان کارشناسان و آشنایان. یاد رمان زیبای اسپارتاکوش بخیر که در همان ابتدا صحنه و جاده پر از مرگ را نشان می‌دهد. برده‌ها را می‌بینیم که بر تیرهای کنار جاده آویخته‌اند. 

همان ابتدا شکست دردناک شورش بردگان را می‌کوبد به صورت مخاطب و سپس شروع می‌کند به تعریف ماجرا. از ابتد تا انتها. در این فیلم هم رزاق کریمی اول مرگ هنرمند را اعلام می‌کند و بعد او را از زبان دیگران معرفی می‌کند. این نوع بیان، بسیار موثرتر از آن است که طبق روال زندگی‌نامه‌های معمولی از تولد و کودکی قهرمان شروع کند و با مرگش موضوع را ببندد. استفاده کارگردان از رنگ سرد آبی و ایجاد آتمسفری سوک‌واره، نشان از خلاقیت اوست».

ابتدا و انتها، مرگ است و تنهایی!

در ارتباط با زیبایی‌های فیلم، یکی از مخاطبان به دو سکانس اشاره می‌کند. «ممیز را در قطاری می‌بینیم که در حال حرکت است و پرده پنجره راهرو قطار در پشت سرش در باد می‌رقصد. فیلم با همان رنگ سرد آبی است. ممیز حرف‌هایی می‌زند ولی ما اصولا متوجه کلمات نیستیم. انگار کلام او را هم باد با خود می‌برد. همان‌گونه که خزان زندگی خود او را از ما می‌رباید و می‌برد.

 پس از سکانس قطار نمای دوری از یک طبیعت و روستا را می‌بینیم. این‌بار با رنگ‌های طبیعی خود. نما درشت‌تر می‌شود و ما کم‌کم به محل دفن مرتضی می‌رسیم. و دوربین روی سنگ قبر ممیز زوم می‌کند و متمرکز می‌شود روی اسم گرافیکی او. این نوع تدوین از گذشته و حال بسیار هنرمندانه است». این مخاطب در ادامه به یک نکته زیبای دیگر هم اشاره می‌کند و آن را هم از ظرافت‌های فنی و هنری فیلم برمی‌شمارد. 

«وقتی دوربین روی سنگ قبر زوم می‌کند و نوشته گرافیکی نام ممیز را در قاب می‌گیرد که خیلی شبیه به خط بنایی است و یادآوری دیوار و بنای آجری تاریخی است، تصویر روزهای آخر ممیز را در قاب می‌بینیم. بعد تصویری از سال‌هایی قبل تر، از او. همین‌طور عکس‌ها دانه‌به‌دانه فید می‌شوندو عکس آخری مرتضی را در کودکی نشان می‌دهد. شگردی که ما را از حال به گذشته می‌برد. ای آن‌که مرتضی را چنین می‌بینی، او روزگاری میان‌سال بود، روزگاری دیگر جوان و قبل‌تر نوجوان و پیش‌تر کودک و نوزاد. قصه‌ای وارونه از گذر عمر یک انسان شریف».