چهل‌وهشتمین شب فیلم/ ۱۶ شهریور ۱۴۰۱ خورشیدی

دردوره‌های از تاریخ ممکن است ویژگی‌هایی وجود داشته‌باشد که قابل تکرار نیستند. در سال‌های آخر چهل و اوایل پنجاه خورشیدی، در بسیاری از وجوه فرهنگی و مدنی کشور چهره‌ها و رویدادهایی هست که زمینه‌ساز بسیاری از ماجراها در سال‌های آتی شدند. در شعر و هنر، از جمله این چهره‌ها در آن سال‌ها، محمدرضا اصلانی است. فیلم‌ساز، شاعر و نظریه‌پرداز است. با تنی‌چند از هم‌فکرانش «شعر دیگر» را به پرچمی در نوگرایی تبدیل کرد و در کنار شعر و شاعری هم فیلم ساخت هم فیلم‌ساز تربیت کرد. هنوز که هنوز است فیلم «شطرنج باد» یکی از قله‌های سینمای ایران به شمار می‌رود.

در آن سال‌ها او به‌عنوان کارگردان، تهیه‌کننده و پژوهشگر کارهای بسیار انجام داد و تاثیر زیادی بر جریان فیلم‌سازی متعهد و روشنفکرانه گذاشت.

محمدرضا مقدسیان از حلقه این روشنفکر برجسته است. حلقه‌ای که کم‌کم بزرگ‌تر می‌شود و کسانی چون کاظم رضا، ابراهیم مختاری، محسن عبدالوهاب و کسان دیگر به آن اضافه می‌شوند و جریان موثری در سینمای مستند ایران به‌وجود می‌آید.

یعنی یکی ‌را با پژوهش مختاری، مقدسیان بسازد و برعکس. وقتی برای پروژه‌ای با موضوع ماهیان خاویاری که قرار بود مختاری بسازد، مقدسیان او را همراهی می‌کرد. درهمین همراهی،با کنجکاوی‌های خاص مقدسیان، نطفه و ایده مستند «خیزاب» شکل می‌گیرد که یکی از آثار اصلی او به شمار می‌رود.

ابراهیم مختاری به سبک ویژه محمدرضا مقدسیان اشاره دارد: «مقدسیان برای هر اثری فیلم‌نامه کامل و دقیقی می‌نوشت.

این متن بود که فیلم‌برداری می‌شد نه آن‌چه که به‌صورت واقع در صحنه وجود داشت. همه می‌پذیرند که در مستند چیزی ثبت و ضبط می‌شود که به‌صورت مستقل درخارج از دوربین وجود دارد و حرکت می‌کند.

مقدسیان آن را به همان صورت خام ثبت نمی‌کرد. فیلم‌نامه خودش را فیلم می‌کرد ولی مهارت و ویژگی کار مقدسیان در آن است که بیننده اصلا حس نمی‌کند مقدسیان این صحنه واقعی را خودش چیده‌است. این همان ویژگی شاخص فیلم‌های مقدسیان است».

در این فیلم از این سبک به‌خوبی بهره برده. ما شاهدیم دوربین کارگری را از جایی به جایی دیگر تعقیب می‌کند و در همین مسیر حرف فیلم را می‌زند. گاه دوتا صحنه طولانی را باهم می‌بینیم، مثلا پسر کارگر فرغون را تا دم کوره می‌برد و مسیر برگشت را ما با دختر کارگر داریم که جعبه قالب را با خود حمل می‌کند.اما وجه دیگر این مستند درون‌مایه مدنی واجتماعی اثر است. ما حاصل زحمت و مرارت کارگرها را در ساختمان بلند آجری که اول برای حزب رستاخیز ساخته‌شده بود می‌بینیم.گویی می‌خواهد یادآوری کند تضاد طبقاتی در جامعه را. یا وقتی کارگر زندگی‌ش را به صورت گفتار پشت تصویر روایت می‌کند، تصاویری از روستا و خرمن‌کوبی با گِل‌سازی کوره‌پزخانه تاخت زده می‌شود، که روش ناصرتقوایی در مستند اربعین را تداعی می‌کند. شاید اگر مقدسیان این فیلم را امروز می‌ساخت از این گل‌ درشت‌ها پرهیز می‌کرد.

ابراهیم مختاری، ضمن تایید کلیات این نظر، متاسف است که کیفیت کپی نمایش داده‌شده اصلا نشان از زیبایی بسیاری از صحنه‌ها نداشت. حیف است این فیلم را با این کیفیت پخش ببینیم. پیشنهاد می‌کند با مناسبات و مذاکراتی، فیلم‌خانه ملی متقاعد شود کپی تمیزی ازاین فیلم تهیه شود.

هم ازنظر زیبایی‌شناسی و هم از نظر اسنادی، این یکی از فیلم‌های مهم در حوزه سینمای مستند است. مختاری یادآور می‌شود برخلاف مثلافیلم‌های آمریکایی‌که به‌خاطر دسترسی به فیلم خام امکان تقطیع‌های متعدد داشتند، در این جا هر سانتیمتر از فیلم ارزش خودش را دارد، لذا مقدسیات به ضرورت سبکی خاصی دست پیدا کرده و آن‌هم گرفتن پلان‌ها و صحنه‌های طولانی است.

گفتار تاریخدار، تصویر ماندگار

حمید جعفری، یکی دیگر از یاران نزدیک مقدسیان روایت خودش را دارد. از نظر او فیلم کوره‌پزخانه که حتما ازبهترین مستندهای سینمای ایران است، گفتار تاریخدار و تصویر ماندگار دارد.

«بخشی از گفتار ها تاریخ دارند و احتمالا امروز جذابیتی در آن‌ها نیست ولی تصویر واقعا ماندگار است. گاه، پرسیده می‌شود که پس از دیدن یک فیلم حاضرید یک‌بار دیگر آن را ببینید. اگر پاسح مثبت باشد نشان از تاثیرگذاری فیلم دارد».

او می‌گوید فیلم کوره‌پزخانه را نه دوبار که سه بار دیده و بعدها هم به عنوان موضوع تمرین دانشگاهی چندبار آن را دیده. از جمله با این تمرین که دقیقا ببیندکات‌ها درکجا هستند و بین هردو کات چند ثانیه است و در این تمرین متوجه شده کات‌های این فیلم بسیار دقیق هستند و موثر.

می‌گوید «بعد از ساخت «کوره‌پزخانه» فضای این کوره‌ها به‌نوعی تبدیل به لوکیشن بسیاری از مستندها و فیلم‌های داستانی شد. اما اغلب آن‌ها گزارش‌هایی هستند که کسی را متاثر نمی‌کنند ولی‌در مستند مقدسیان، به‌قول آقای مختاری، تحول رویداد اتفاق افتاده.

در ساخت مستند، یا موضوعی را که دارد اتفاق می‌افتد تصویر می‌گیرید یا آن موضوع را بازسازی می‌کنید. مقدسیان موضوعات را طوری به زبان سینمایی بازسازی می‌کند که انگار به‌صورت واقع درحال وقوع است».

«یک بار این فیلم را بدون صدا و گفتار دیدم. تصویر خالی و خالص. در آن تجربه بود که فهمیدم این مستند اگر کلام و گفتاری هم نمی‌داشت، چیزی ازش کم نمی‌شد. این همان امتیاز بزرگی است‌که فیلم دارد. نماها چنان دقیق و درست کات شده‌اند که با نماهای قبل و بعد خود پیوند بسیار زیبا و مستمری دارند.

بسیاری از پلان‌ها ترجمه کامل زبان سینمایی است. مثلا جوانی با بار فرغون می‌آید از جلو دوربین رد می‌شود و دوربین آن را تعقیب می‌کند تا جایی که جون وارد کوره می‌شود و در سیاهی گم می‌شود. آیا زیباتر از این می‌شود؟ این همان زبان سینما است. کوره‌پزخانه نخستین فیلم ایرانی بعد از انقلاب است که جایزه بین‌المللی برده. جایزه فستیوال فیلم مسکو.