زنده یاد محمد رضا مقدسیان به هر حال یکی از بزرگان سینمای مستند ایران بود و ویژگی اصلی کارهای او عموما این هست که سوژه ها انتخابی هستند.ایشان اصراری نداشتند که به هر حال مستند بسازند به همین خاطر آقای مقدسیان را بایستی با توجه خاصی دید.او به سراغ عاشیق های آذربایجان رفته و در این فیلم عاشیق اصلان طالبی موضوع پرتره اوست.میدانیم که رسمی عاشیقی فقط به عنوان بخشی از موسیقی اقوام مد نظر نیست.عاشیقی در حقیقت بخشی از هویت مردم آذربایجان است.عاشیق ها بیش از آنکه آواز خوان و خواننده حرفه ای باشند و در مراسم ها و در موقعیت های مختلف بخوانند بیشتر راوی فرهنگ مردم از این کنج به سرزمین های دیگر هستتند.این مستند از مجموعه آیینه و آواز هست که در سه بخش تهیه شده و به یادگار ماندگار مانده است.
مرور تاریخی موسیقی ایرانی، از چند جهت ضروری و آموزنده است. امروز همه ما با این پرسش مواجه هستیم که آیا موسیقی اصیل و ناب ایرانی پاسخگوی نیاز و تشنگی نسل معاصر هست یا نه؟! برخی از پژوهشگران این پرسش را به گونهای دیگر طرح میکنند و میپرسند آیا موسیقی ما مدرن شده؟! آیا راهی را رفته که شعر ایران رفت و ما امروز شعر ایرانی با زبان و معنای مدرن داریم؟ برای رسیدن به پاسخ چنین پرسشهایی باید روند تطور و تغییرات موسیقی ایران را مرور کنیم. مستند «فریاد شد آواز» میکوشد موسیقی ایران از دوره قاجار تا دوسه دهه پیش را واکاوی کند. در این میان، برای اینکه اثر تبدیل به یک گزارش خنثی نشود، کارگردان به مصادیقی پرداخته که درونمایه اجتماعی دارند و گاه تا هجو حکومتها پیش میروند.
امروز، متاسفانه، بسیاری از مردم ایرانِ ما آشنایی لازم با «عاشیق» و موسیقی «عاشیقی» ندارند. در خطه آذربایجان و پهنههای ترکنشین هم اگر معدود افرادی هستند که این موسیقی را بشناشند، به این معنا نیست که عاشیق و عاشیقی هنوز بر عرصه است و دلها را میلرزاند. ولی، در آن طرف مرز، در جمهوری آذربایجان، هنوز هم هنرمندان «عاشیق» غوغا میکنند و هر روز بر جلا و اعتبار آن میافزایند.
اما، از همه اینها گذشته، ذکر این نکته لازم و مفید است که موسیقی عاشیقی فقط موسیقی نیست. «فرهنگ» است. ریشه تاریخی قبل از اسلام دارد و بخشی از هویت ملی ترکان و ترکزبانان است. سازهای این موسیقی هم ویژه هستند و نام و مهندسی خاص خود را دارند. نحوه اجرای موسیقی عاشیقی هم خاص است. جالب است در دورههایی از تاریخ، عاشیقها به مانند عارفانی بودند که شهر به شهر میرفتند و برای مردم ساز میزدند و برایشان میخواندند. عجیب نیست که این موسیقی با اساطیر و حماسه هم آمیخته است. «کوراغلو»، «بهرام و حیدر»، «عزیز و نگار» و امثال این قهرمانها در موسیقی عاشیقی متولد میشوند و میبالند. پس میتوانیم دوباره بپرسیم: «عاشیق کیست؟»
