غرامت، سنگین‌تر از قرارداد!
«پس از الغای امتیاز، گفتگوهای خصمانه‌ای بین کمپانی تنباکو و دولت ایران بر سر میزان غرامت درگرفت. دوبالوآ در ماه فوریه، مشکلاتی را که این گفتگوها در بر داشت، گزارش کردند. وی نوشت که ایرانیان از «ارنشتاین» خواسته‌بودند که بر مبنای خرج‌هایی که عملا کرده مطالبه غرامت کند نه بر اساس عدم‌النفع. ارنشتاین مبلغ ۶۰۰ هزار لیره مطالبه غرامت کرد که بخش مهمی از آن را کمپانی صرف خرید امتیاز از تالبوت و دادن رشوه کرده‌بود و بقیه صرف مخارج کمپانی در ایران شده‌بود. دوبالوآ نوشت که او و همکارانش بر این عقیده بودند که ۳۰۰ هزار لیره‌ای که برای برپاداشتن کمپانی مصرف شده‌بود، نمی‌بایست به حساب آورده‌شود. هریک از دو طرف نظری یک‌جانبه درباره وقایعی که روی داده‌بود، ابراز می‌داشت. کمپانی هم‌چنان بر این عقیده بود که آشوب تماما در حقیقت ناشی از نارضایی ایرانیان از دولت‌شان و ضعف دولت بوده‌است. از طرف دیگر ناصرالدین‌شاه و امین‌السلطان تاکید می‌کردند که رفتار ناشایست ماموران کمپانی که البته درباره آن گزارش‌های گوناگونی وجود داشت، مسبب آشوب بوده‌است. مالا، مبلغ غرامت با توافق طرفین، ۵۰۰ هزار لیره تعیین شد که برای تادیه آن، بانک شاهنشاهی ایران که متعلق به خود انگلیسی‌ها بود، وامی با ۸ درصد نرخ بهره به دولت ایران پیشنهاد کرد. هنگامی که امین‌السلطان گزارش کرد که روس‌ها پیشنهاد پرداخت وامی با ۶ درصد نرخ بهره به او کرده‌اند، که احتمالا لاف‌گویی بود، بانک شاهنشاهی ناگزیر شد شرایطش را تعدیل کند و انگلیسی‌ها با لحنی تهدیدآمیز ناصرالدین‌شاه را برای پذیرفتن آن زیر فشار گذاشتند. . . . . در ۲۹ آوریل، «دوبالوآ» اظهار داشت که داستانی که زمامداران ایران به لاسلز گفته‌بودند که روس‌ها با شرایطی به مراتب بهتر از بانک شاهنشاهی پیشنهاد پرداخت وام داده‌اند، فقط مانوری بود برای وادارساختن بانک شاهنشاهی به اینکه نرخ بهره مورد مطالبه‌اش را کاهش دهد، و «لاسلز» فریب آن را خورده‌بود».
«تحریم تنباکو در ایران» نیکی ر. کدی؛ ترجمه شاهرخ قائم‌شاهی؛ شرکت سهامی کتاب‌های جیبی؛ چاپ اول؛ ۱۳۵۶؛ ص۱۵۸؛
